۱۰ راهکار تقویت حافظه و هوش کودکان

در دورانی زیست می‌کنیم که هوش سلطه جهانی دارد و داشتن یک حافظه قوی به استفاده بهینه از هوش کمک می‌کند. بنابراین طبیعی است که بخواهیم فرزندمان بالاترین بهره هوشی و قوی‌ترین حافظه را داشته باشد.

اگر مقوله ژنتیک را کنار بگذاریم و اثر آن را برای همه یکسان در نظر بگیریم، مهم‌ترین عامل موثر بعدی محیط است. چه بسا اینکه هوش در محیط مناسب رشد و نمو پیدا می‌کند و اگر شرایط لازم و کافی برای بروز هوش در کودک وجود نداشته باشد، منجر به خلاقیت، درک و یادگیری بالا نمی‌شود. 

در نتیجه ابتدا باید شناخت درست و دقیقی از مفاهیمی مانند هوش و حافظه داشته باشیم و بعد زمینه لازم برای بروز و تقویت آن را برای کودکانمان فراهم کنیم.  

در این مقاله، ابتدا به تعریفی از هوش و حافظه می‌رسیم. سپس بعد از بررسی انواع هوش و حافظه، به نقش این دو در موفقیت کودکان می‌پردازیم. در نهایت نیز برای تقویت حافظه و هوش کودکان، ۱۰ راهکار کاربردی پیشنهاد می‌دهیم.

اگر کودک شما با مسائل مربوط به حافظه دست و پنجه نرم می‌کند یا صرفاً می‌خواهید به بهبود عملکرد کودک خود در مهدکودک و مدرسه کمک کنید، این مقاله می‌تواند راهنمای خوبی باشد.

تعریف هوش

وقتی از اصطلاح هوش استفاده می‌کنیم، معمولاً به هوش تحصیلی یا شناختی اشاره می‌کنیم. توانایی شناختی آدم‌ها معمولاً به ظرفیت ذهنی آنها برای انجام کارهای مختلف اطلاق می‌شود. کارهایی مانند: 

• ذخیره و بازیابی اطلاعات

• حل مسئله

• خواندن

• تفکر انتزاعی

• استدلال

• ایده‌پردازی پیچیده

• برنامه‌ریزی

• یادگیری از تجربه

آیا تست IQ می‌تواند میزان هوش را تعیین کند؟

کارشناسان در مورد قابلیت اطمینان تست‌های هوش برای تعیین ضریب هوشی اختلاف نظر دارند. برخی استدلال می‌کنند که این تست‌ها مورد تردید هستند؛ چرا که چیزهای مختلفی را اندازه‌گیری می‌کنند که لزوماً مصداق هوش نیست.

ضمن اینکه موارد مهمی وجود دارد که می‌تواند روی ضریب و عملکرد هوشی افراد تاثیر بگذارد.

• انواع مختلفی از هوش وجود دارد. از طرفی عوامل اجتماعی-اقتصادی مانند فرهنگ، محیط و دسترسی به تحصیلات می‌تواند بر نمره IQ افراد تأثیر قابل توجهی بگذارد.

• یک مطالعه پژوهشی نشان داده در برخی موارد، افراد مبتلا به بیماری‌های زمینه‌ای، توانایی‌های شناختی ضعیف‌تری نسبت به سایرین دارند؛ چرا که بدن از انرژی موجود، به جای عملکرد و رشد مغزی، برای مبارزه با بیماری استفاده می‌کند.

• نمره آزمون IQ می‌تواند بینش‌ خوبی در مورد توانایی‌های شناختی خاص یک فرد به ما ارائه دهد اما نمی‌تواند ابعادی از هوش مانند هوش هیجانی یا خلاقیت را اندازه‌گیری کند .

• در حالی که ضریب هوشی می‌تواند نشان‌دهنده موفقیت تحصیلی و شغلی باشد، همیشه تضمینی برای عملکرد بالای افراد نیست. گاهی اوقات افرادی که ضریب هوشی پایینی دارند، به نسبت دیگران، موفقیت‌های بیشتری به دست می‌آورند؛ در حالی که برخی با ضریب هوشی بالا نمی‌توانند به چنین جایگاهی دست پیدا کنند.

بنابراین اگرچه تست IQ، ضریب هوشی را بر اساس یک سیستم نمره‌دهی تعیین می‌کند، اما این نمرات به معنای برتری افراد بر دیگران نیست.

اگر نمره کودکی کمتر از حد متوسط باشد، نباید منجر به احساس ناامیدی شود؛ بر همین اساس، اگر کودک شما در یک تست IQ امتیاز بالایی کسب کرد، سعی کنید بیش از حد هیجان‌زده نشوید.

این مقاله را هم بخوانید: راهکارهایی برای مقابله با دعوای کودکان با یکدیگر

تعریف حافظه و دسته‌بندی آن

حافظه پدیده‌ای پیچیده است و شکل‌های مختلفی به خود می‌گیرد. حفظ کردن برای یادگیری مفید است و نحوه ذخیره و بازیابی اطلاعات به توانایی‌های پردازش حافظه ما بستگی دارد.

با اینکه مفهوم حافظه هنوز تعریف نشده است اما کارشناسان و محققان اتفاق نظر دارند که حافظه را می‌توان بر اساس مراحل و فرآیندها، به چهار دسته اصلی طبقه‌بندی کرد.

حافظه حسی

حافظه حسی به توانایی به خاطر سپردن اطلاعات در لحظه تجربه اطلاق می‌شود. محققان خاطرات حسی را پیش‌روی تمام خاطرات دیگر توصیف می‌کنند. به طور معمول، حافظه حسی شما فقط برای مدت کوتاهی اطلاعات را حفظ می‌کند.

چند نمونه از انواع مختلف حافظه حسی عبارتند از:

• حافظه شنوایی: اشاره به حس شنوایی دارد. مثال: صدای بوق ماشینی که همین الان شنیده‌اید.

• حافظه لمسی: به آن دسته از خاطرات حسی گفته می‌شود که از طریق لمس به دست می‌آیند. مثال: زمانی که با دیگران دست می‌دهید.

• حافظه بینایی: حافظه‌ای که تصاویر را پس از دیدن، ذخیره می‌کند. مثال: هنگامی که از کنار آدم‌ها رد می‌شوید.

حافظه حسی اطلاعات حسی را برای دوره‌های بسیار کوتاه، معمولاً کمتر از یک ثانیه، حفظ می‌کند. 

حافظه کوتاه‌مدت

این حافظه، توانایی ذخیره اطلاعات کوتاه‌مدت قبل از حذف یا انتقال آنها به حافظه بلندمدت است. داشتن حافظه کوتاه‌مدت برای عملکرد ما بسیار مهم است. به همین دلیل است که از دست دادن حافظه کوتاه‌مدت می‌تواند بسیار آسیب‌زننده و در برخی موارد حتی فلج‌کننده باشد.

حافظه کاری

این نوع حافظه، جایی است که اطلاعات به طور موقت ذخیره می‌شوند تا از وظایف شناختی پیچیده مانند درک زبان، یادگیری و استدلال پشتیبانی کند.

حافظه کاری، زیربنای رشد شناختی کودکان است و کمک می‌کند بتوانند جزئیات کار فعلی خود را به خاطر بسپارند. 

برخی از رفتارهایی که در آن کودکان از حافظه فعال استفاده می‌کنند عبارتند از:

• هنگامی که کودک شما می‌خواهد یک آزمایش علمی انجام بدهد و مواد لازم برای آن را به خاطر می‌سپارد، در واقع از حافظه کاری استفاده می‌کند.

• اگر کودک شما می‌خواهد با دوستش تماس بگیرد، برای به خاطر سپردن شماره تلفن به حافظه کاری نیاز دارد. 

• همچنین انجام کارهایی مانند نوشتن املا یا حل مسئله، بدون داشتن حافظه کاری، ممکن است بیشتر طول بکشد.

حافظه بلندمدت

حافظه بلندمدت شامل اطلاعاتی است که به طور نامحدود توسط مغز ذخیره می‌شود. هر خاطره ای که بتوانیم بعد از ۳۰ ثانیه به خاطر بیاوریم به عنوان حافظه بلندمدت طبقه‌بندی می‌شود. 

اهمیت خاطرات در کودکان می‌تواند از به خاطر سپردن نام معلم تا جزئیات مهمی مانند نام بهترین دوست‌شان یا تاریخ تولد خودشان متفاوت باشد.

علاوه بر این، حافظه بلندمدت را می‌توان به دو دسته اصلی حافظه بلندمدت صریح و ضمنی تقسیم کرد.

این مقاله را هم بخوانید: ترس از تنهایی؛ صفر تا صد و راهکارهای مقابله با آن

حافظه بلندمدت صریح (بیانی)

خاطرات بلندمدت صریح، آن مواردی هستند که از طریق یادآوری آگاهانه و عمدی یک رویداد مهم یا سرگرم‌کننده شکل گرفته‌اند؛ واقعیتی از زندگی یا چیزی که یاد گرفته‌اند.

به طور کلی، خاطرات بلندمدت صریح می‌توانند معنایی یا اپیزودیک باشند.

خاطرات اپیزودیک با حقایق شخصی یا وقایعی که از طریق رویدادهای مهم زندگی شکل گرفته‌اند، مرتبط هستند. به عنوان مثال، اولین باری که کودک‌ شنا کرد، اطلاعات مربوط به زندگی‌ خودش یا اولین روز رفتن به مدرسه از جمله خاطرات اپیزودیک او هستند.

خاطرات معنایی مجموعه‌ای از حقایق و اطلاعات کلی هستند که در طول زمان به دست می‌آیند. به عنوان مثال کودکان هنگام نوشتن داستان یا خاطره، کلماتی را از حافظه معنایی خود به یاد می‌آورند.

برای مثال، اگر کودکی بداند که پوست ماهی چه حالتی دارد، شکلی از حافظه معنایی است. و اگر بتواند جنس پوست ماهی را بعد از دست زدن روی آن به یاد بیاورد، خاطره‌ای اپیزودیک است.

حافظه بلندمدت ضمنی (غیر بیانی)

برخلاف حافظه صریح، حافظه ضمنی نیازی به تفکر آگاهانه ندارد و تضمین می‌کند که وظایف به طور خودکار انجام شوند. خاطرات ناخودآگاه شکل می‌گیرند و می‌توانند بر تفکر و رفتار فرد تأثیر بگذارند.

خاطرات بلندمدت ضمنی می‌توانند «رویه‌ای» یا «اولیه» باشند.

حافظه رویه‌ای کمک می‌کند کارهای آشنا مانند راه رفتن یا دوچرخه‌سواری انجام شود. این وظایف ممکن است در ابتدا چالش‌برانگیز باشند اما در نهایت به عملکردهای خودکار حافظه رویه‌ای تبدیل می‌شوند.

حافظه اولیه پدیده‌ای است که در آن تجربیات بدون فکر یا قصد آگاهانه بر رفتار فرد تأثیر می‌گذارد. خاطره یک چیزکیک شیرین و ترد بعد از غذا نمونه‌ای از این نوع است.

ما اغلب هنگام یادگیری مهارت‌های حرکتی از حافظه ضمنی استفاده می‌کنیم. به عنوان مثال اگر کودکی در پنج سالگی یاد بگیرد که چگونه دوچرخه سواری کند و تا ۳۰ سالگی دوباره از این مهارت استفاده نکند، حافظه ضمنی به او کمک می‌کند نحوه عملکرد دوچرخه را به خاطر بسپارد.

نقش هوش و حافظه در موفقیت کودکان

وقتی به دانش‌آموزی، مجموعه‌ای از دستورالعمل‌ها داده می‌شود، از حافظه کوتاه‌مدت خود برای به خاطر سپردن آن استفاده می‌کند. 

با این حال اگر حافظه کاری ضعیفی داشته باشند، زمانی که به پشت میز خود برمی‌گردد و لازم است اولین بخش از مجموعه دستورالعمل‌ها را انجام دهد، احتمالاً فراموش کرده‌ است که چه کاری باید انجام دهد. فرآیند تکرار اطلاعات و سپس انجام مراحل جداگانه به حافظه کاری متکی است.

کودکانی که در تست‌های هوش بهتر عمل می‌کنند، معمولاً در محیط‌های مربوط به مدرسه و کار نیز موفق‌تر هستند و زندگی سالم‌تر و طولانی‌تری دارند. بنابراین هوش برای مقابله با دنیای پیچیده مهم است. 

اما این که برخی افراد باهوش‌تر از دیگران هستند، به چه معناست؟ شاید آنها در فرآیندهای اطلاعاتی زیربنایی ماهرتر باشند. حافظه کاری در کودکان و بزرگسالان به شدت با «هوش» مرتبط است. وقتی کودکان در کاری، حافظه کاری بهتر نشان می‌دهند، در یک کار هوشی نیز بهتر عمل می‌کنند.

اصطلاح حافظه کاری به سیستمی اشاره دارد که به ما امکان می‌دهد اطلاعات را برای پردازش در دسترس نگه داریم. وقتی کودکان محاسبه‌ای ذهنی مانند ۱۰ = ۷ – ۱۲ + ۵ انجام می‌دهند، باید اعداد را در حین انجام محاسبه در ذهن خود نگه دارند. بنابراین جای تعجب نیست کودکانی که در تکالیف حافظه کاری بهتر عمل می‌کنند، در آزمون‌های ریاضی، زبان، خواندن و هوش نیز نمره بالاتری کسب می‌کنند. 

۱۰ راهکار برای افزایش هوش و حافظه در کودکان

حالا که تفاوت هوش و حافظه را متوجه شده‌ایم، می‌توانیم به این بپردازیم که چگونه می‌توان هوش و حافظه را در کودکان افزایش داد. 

پژوهشگران زیادی باور دارند مغز مانند عضلات بدن، قابل تقویت است؛ به این معنا که هر چه بیشتر از مغز خود استفاده کنید، قوی‌تر می شود. بر همین اساس به چند تکنیک اشاره می‌کنیم که می‌توان از آنها برای ارتقای توانایی حافظه کودکان به سطحی بالاتر از قبل استفاده کرد. همانطور که اشاره شد، کودکانی که در کارهای مربوط به حافظه عملکرد بهتری دارند، در کارهای هوشی نیز به احتمال زیادی عملکرد خوبی نشان می‌دهند.

۱. از کوه، کاه بسازید

گاهی تلاش برای درک و یادگیری چیزی می‌تواند برای کودک طاقت‌فرسا باشد. در نتیجه برای درک آن تلاشی نمی‌کند؛ چرا که ممکن است برای او خیلی دشوار باشد. برای اینکه از سختی کار کم کنید، از کوه، کاه بسازید. به این معنا که کار بزرگ را با تمرکز بر اصول هر یک از آنها، به قطعات کوچکتر تبدیل کنید. 

اجازه دهید کودک‌تان از ریشه شروع کند و راه خود را تا درک ماهیت کل درخت رشد دهد. این کار، به سازماندهی اطلاعات در مغز کودکان به شکل ساختاری مناسب، کمک می‌کند.

۲. از حواس مختلف استفاده کنید

برخی از بچه‌ها ممکن است بعضی از چیزها را به شکل دقیق به خاطر نداشته باشند اما می‌توانند جنبه‌های دیگر آن موضوع را مانند آنچه شنیده‌اند یا دیده‌اند، به راحتی به خاطر بیاورند. 

این کار برای درک اینکه کودک شما چگونه چیزها را یاد می‌گیرد یا به یاد می‌آورد، اهمیت فراوانی دارد. از حواس مختلف کودک‌تان برای کمک به او جهت ربط دادن موارد با چیزهایی که باید به خاطر بسپارد، استفاده کنید. این کار نه تنها حافظه او را تقویت می‌کند، بلکه توانمندی و عملکرد او را به سطح عمیق‌تری می‌برد.

۳. اجازه دهید کودک‌تان معلم شود

اگر واقعاً چیزی را فهمیده‌اید، باید بتوانید آن را به فرد دیگری نیز آموزش دهید. چه هنگامی که شما موضوعی را به فرزندتان یاد می‌دهید و چه هنگامی که خودش به تنهایی درس می‌خواند؛ از او بخواهید چیزهایی را که یاد گرفته به شما، خواهر، برادر یا یکی از دوستانش آموزش دهد. بخش‌هایی را که او نیاز دارد به مطالب نگاهی بیاندازد، یادداشت کنید و روی آن موارد کار کنید.

۴. نقشه‌های ذهنی بسازید

این کار، روشی اثبات شده است که به افراد زیادی کمک کرده ایده‌های خود را ترسیم کنند و ایده‌های موجود را به روشی بهتر به خاطر بسپارند. نقشه‌های ذهنی که عمدتاً روی مفهوم تداعی و ارتباطات منطقی پیش می‌روند، به کودک شما کمک می‌کند کل مطالب را در شبکه‌ای به هم وابسته درک کند. 

این کار به ایجاد یک فرآیند فکری شفاف کمک می‌کند و می‌تواند در زمانی مورد استفاده قرار بگیرد که مطالب یا مفهوم نیاز به یادآوری دارد.

۵. مثال بزنید

بیشتر کتاب‌های درسی یا عناصر آموزشی  مثال‌هایی دارند که به درک چگونگی کاربرد هر یک از مفاهیم در زندگی واقعی کمک می‌کنند. وقتی فرزندتان آن مثال را فهمید، از او بخواهید نمونه‌ای از ذهن خودش بگوید. چنین کاری به کودک شما کمک می‌کند بتواند موضوع را به شکل بهتری درک کند و با پیوند دادن به نمونه‌های جدید، بهتر آموزش ببیند.

۶. از وسایل کمک بصری استفاده کنید

ترکیب کلمات کلیدی مناسب و عناوین مهم برای فلش‌کارت‌ها، می‌تواند به کودک شما در یادآوری سریع اطلاعات کمک کند. این کمک‌های بصری، فقط به عنوان همراهی برای ادامه مسیر به کار می‌آیند.

۷. فعالانه یاد بگیرید

لازم نیست یادگیری و حفظ کردن به زمان مطالعه خاصی محدود شود. می‌توانید بعد از خواندن کتاب داستان یا بعد از دیدن انیمیشنی مناسب کودک‌تان، با او درباره مفاهیم متعددی که در کتاب و انیمیشن وجود داشت، گفت‌وگو کنید. پیوند دادن مفاهیم متفاوت به یکدیگر برای رسیدن به یک درک جامع و  شکل‌گیری و تقویت تفکر انتقادی کمک می‌کند.

۸. یادگیری را به محیط‌های مختلف ببرید

لازم نیست تمام یادگیری‌های کودکان از طریق مطالعه یا دیگر اشکال یادگیری معمول اتفاق بیفتد. اجازه دهید فرزندتان با جنبه‌های مختلف جهان تعامل داشته باشد و تجربه عملی کسب کند. قرار است چیزی در مورد حیوانات یاد بگیرید؟ به باغ وحش بروید و حیوانات را از نزدیک ببینید. می‌خواهید به کودک‌تان در مورد گیاهان آموزش دهید؟ با هم به باغ‌های گیاه‌شناسی بروید و در مورد گیا‌هانی که می‌بینید گفت‌وگو کنید. برای آموزش تاریخ، به موزه‌های مختلف بروید.

۹. یادگیری را موزیکال کنید

بخش‌های خاصی از مسیر مطالعه نیاز به حفظ کردن و یادآوری کلمه به کلمه مفاهیم دارد. چنین مواردی را می‌توان با ترکیب آنها با یک آهنگ یا یک شعر قافیه‌دار، ساده‌تر کرد. این راهکار موجب می‌شود هر دو نیمه مغز با هم کار کنند و یک مفهوم را به خاطر بسپارند؛ به همین دلیل ارتباطات عصبی قوی‌تر و طولانی‌تری نیز ایجاد می‌کنند.

۱۰. کنجکاو باشید

هرگز فرزندتان را به خاطر پرسیدن سوال‌های زیاد سرزنش نکنید. کنجکاوی برای رشد و شکل‌گیری این باور در کودکان که در جست‌وجوی مفاهیم جدیدتر توانمندند و نیز برای به خاطر سپردن و یادگیری حیاتی است.

والدین می‌توانند از نکات مختلفی برای بهبود قدرت حافظه در کودکان استفاده کنند و به آنها در جنبه‌های مختلف یادگیری در مدرسه و حتی خانه کمک کنند. برای چنین کاری لازم است به فرزندتان زمان بدهید؛ به او اجازه دهید با سرعت خودش پیشرفت کند و او را با همسالانش مقایسه نکنید.

یادتان باشد هر کودکی باهوش است و فقط برای تقویت استعداد طبیعی خود به محیط و محرک مناسب نیاز دارد.

این مقاله را هم بخوانید: خجالت کشیدن کودکان و ۱۰ راهکار برای مقابله با آن

سخن پایانی

در این مطلب، از هوش و حافظه گفتیم. انواع حافظه را معرفی و بررسی کردیم و از تأثیر نقش هوش و حافظه در کودکان گفتیم. علاوه بر این از ۱۰ راهکاری گفتیم که برای افزایش هوش و حافظه در کودکان کاربرد دارد.

برای تقویت حافظه به عنوان مثال می‌توانید، کارها را به بخش‌های کوچکتر تقسیم کنید، یادگیری را به محیط‌های مختلف ببرید و مهم‌تر از همه اینکه در همه حال کنجکاو باشید.

در نهایت مهم این است که به عنوان پدر و مادر یا مربی با کودکان خود همراه باشیم و اجازه دهیم رفته رفته به این فعالیت‌ها احساس خوبی پیدا کنند. یادتان باشد در هیچ شرایطی آنها را با دیگر هم سن و سال‌ها و اعضای خانواده مقایسه نکنید.