بایدها و نبایدها در پرورش خلاقیت کودکان

آیا می‌دانید بایدها و نبایدها در پرورش خلاقیت کودکان شامل چه موارد مهمی می‌شود؟ آیا می‌دانید تشویق گاهی می‌تواند جلوی رشد خلاقیت را بگیرد؟ روند حل مسئله مهمتر است یا نتیجه نهایی؟

پرورش خلاقیت در کودکان به‌عنوان یکی از اساسی‌ترین وظایف والدین و مربیان شناخته می‌شود. خلاقیت پله‌ای است که کودکان را از دنیای محدود اطلاعات و تجربیات روزمره به دنیایی از ابتکار، نوآوری و تفکر انتقادی هدایت می‌کند. اما همانطور که راه‌های پرورش خلاقیت در کودکان وجود دارد، بایدها و نبایدهایی نیز در این مسیر وجود دارد که می‌تواند تأثیر مستقیمی بر توسعه خلاقیت آنان داشته باشد.

در این زمینه بررسی بایدها و نبایدها در پرورش خلاقیت کودکان امری اساسی است؛ از یک سو راه‌های مثبتی که می‌توانند خلاقیت را تشویق و تقویت کنند و از سوی دیگر، عواملی که ممکن است در رشد خلاقیت اختلال ایجاد ‌کنند. در این مقاله، به بررسی این بایدها و نبایدها به‌صورت جامع و عملی می‌پردازیم تا والدین و مربیان قادر به ایجاد محیطی حمایتی و الهام‌بخش برای کودکان خود باشند.

تعریف خلاقیت؛ به دنبال چه چیزی باید باشیم؟

برای پرورش خلاقیت در کودکان، در ابتدا لازم است که با تعریف درست خلاقیت آشنا شویم؛ در غیراینصورت ممکن است به‌رغم هدفمان در پرورش خلاقیت کودک، مسیر را اشتباه برویمو از هدفی که داشته‌ایم خارج شویم. بنابراین اولین مورد از بایدها و نبایدها در پرورش خلاقیت کودکان دانستن تعریف درستی از خلاقیت است.

خلاقیت توانایی تولید ایده‌هایی است که هم بدیع و هم ارزشمند هستند. زیربنای آن فرآیندهای ذهنی مانند تفکر جانبی، استدلال از طریق قیاس با راه‌حل‌های جدید، حل مسائل باز و به‌کارگیری قضاوت برای ارزیابی ایده‌های جدید است.

ابعاد خلاقیت در کودک

خلاقیت توانایی تولید ایده‌ها، راه‌حل‌ها یا آثار جدید و متفاوت است که با بهره‌گیری از تفکر نوآورانه و خلاقانه ایجاد می‌شود. این توانایی شامل دو بعد اصلی است: تفکر خلاق، که نهضتی است که از مواهب فرد در زمینه‌های مختلف نشات می‌گیرد و عمل خلاق که توانایی اجرای ایده‌ها و خلق آثار جدید و مفید را شامل می‌شود. خلاقیت تنها به ایجاد چیزهای جدید محدود نمی‌شود، بلکه ممکن است شامل بازنگری و بهبود نیز باشد.

در کل، خلاقیت نشان‌دهنده‌ ذهن باز و آزاد کودک (و البته بزرگسال) است که قادر به ارائه راه‌حل‌های منحصربه‌فرد برای مسائل مختلف باشد و در دنیای پویا و پیچیده امروز، به‌عنوان یکی از مهارت‌های کلیدی افراد، در موفقیت‌های زندگی شخصی و حرفه‌ای آن‌ها تأثیرگذار است. در واقع زمانی که در مورد بایدها و نبایدها در پرورش خلاقیت کودکان حرف می‌زنیم، در واقع می‌خواهیم راهکارهای درست برای ساختن چنین مغزی را در کودک به‌کار گیریم.

مزایای پرورش خلاقیت در کودکان

چه فرزندتان را یک خلاق طبیعی بدانید چه با خلاقیت کم، درگیر کردن جنبه خلاقیت او فواید بی‌شماری برای ذهن کودک دارد. در اینجا تعدادی از این مزایا را بررسی می‌کنیم:

• بازی‌های خلاقانه استرس را کاهش می‌دهند و دامنه توجه و ادراک را بهبود می‌بخشند.
• فعالیت‌های خلاقانه از مهارت‌های رشدی مانند ادراک حسی، هماهنگی دست و چشم و مهارت‌های حرکتی ظریف پشتیبانی می‌کنند.
• خلاقیت مهارت‌های تفکر متفاوت مانند کنجکاوی، تأمل و شگفتی را ارتقا می‌دهند.
• خلاقیت به کودکان کمک می‌کند تا به احساساتشان دسترسی داشته باشند، با آن‌ها کنار بیایند و برای شناسایی یا بیان شفاهی آن تلاش کنند.
• خلاقیت بهترین راه برای تمرین تفکر اصیل است.

ابزارهای پرورش خلاقیت کودکان

پرورش خلاقیت کودکان نیازمند فراهم کردن یک محیط حمایتی و ترغیب‌کننده است. در ادامه، ابزارهایی که به والدین و مربیان کمک می‌کنند تا خلاقیت در کودکان را تقویت کنند، معرفی می‌کنیم. همچنین برای این کار می‌توان از کتاب پرورش خلاقیت در کودکان کمک گرفت. بعضی از راهکارهای رشد خلاقیت در کودکان عبارتند از:

1. پذیرش و تشویق:

والدین می‌توانند ایده‌ها و خلاقیت‌های کوچک کودکان را با احترام حمایت کرده و آن‌ها را تشویق کنند. تحسین و ابراز اعتماد به توانمندی‌های کودکان موجب ایجاد اعتمادبه‌نفس و اشتیاق به اندیشیدن آزادانه و بیشتر در کودک می‌شود.

2. ایجاد محیط بازی و آموزش:

بازی‌های ترکیبی و آموزشی که ایده‌پردازی و تفکر خلاق را تشویق می‌کنند، می‌توانند به توسعه خلاقیت کودکان کمک کنند.

3. ارائه چالش‌ها:

معماها، سوالات پیچیده یا پروژه‌های خودآموز فرصت‌هایی هستند که کودکان را به استفاده از افکار خود وادار می‌کنند.

4. مشارکت در هنر و صنایع دستی:

رسم، نقاشی، کاردستی و هنرهای دیگر، وسیله‌هایی هستند که کودکان می‌توانند افکار خود را در قالب آن‌ها به تصویر بکشند.

5. تشویق به خواندن:

خواندن کتاب‌های داستان و آموزشی با موضوعات متنوع، افکار کودکان را توسعه می‌دهد و موجب می‌شود که کودک خود را در دنیایی پر از ایده و تخیل ببیند.

6. استفاده از فناوری سازنده:

بازی‌ها و برنامه‌های آموزشی مبتنی بر فناوری که افکار خلاقانه و حل مسائل را تشویق کنند، می‌توانند کودکان را در مسیر خلاقیت قرار دهند.

7. تشویق به اشتراک‌گذاری ایده‌ها:

تشویق کودک برای اینکه ایده‌ها و تفکرات خود را با دیگران به اشتراک بگذارد، سبب تقویت تفکر گروهی و همکاری او خواهد شد.

8. اجازه انجام اشتباه دادن:

اجازه دادن به کودکان برای امتحان و اشتباه کردن بدون تنبیه، انگیزه برای خوشحالی از امتحان ایده‌های جدید را ایجاد می‌کند.

دانستن راهکار کافی نیست! چه بایدها و نبایدهایی را برای رشد خلاقیت کودک باید اجرا کنیم؟

این ابزارها با همکاری والدین و مربیان، می‌توانند به کودکان کمک کنند تا در دنیای پویا و پیچیده امروز، مهارت‌های مربوط به خلاقیت را در خود توسعه دهند. اما نکته مهم این است که تنها دانستن راهکارهای رشد خلاقیت در کودکان کافی نیست؛ بایدها و نبایدها در پرورش خلاقیت کودکان مهتر از راهکارهای تقویتی است. ممکن است با اشتباهی که از آن غافل هستیم، موجب شویم نه‌تنها این روش‌ها موجب خلاقیت نشوند، حتی در راستای سرکوب خلاقیت کودک نیز عمل کنند. در ادامه نکات مهمی که برای این کار باید بدانید معرفی می‌شوند. مراقب این نبایدها باشید:

۱. گفتن «تو خیلی خلاقی»!

این جمله به بچه‌ها می‌گوید که خلاقیت چیزی است که در خود دارند یا نه. اما خلاقیت صرفا یک استعداد طبیعی نیست؛ طرز فکری است که به ما حس خلاقیت و هیجان می‌دهد. بنابراین به جای گفتن «شما خیلی خلاق هستید»، اقدام خاصی را که کودک به شکل خلاقانه از خود نشان داده است، تحسین کنید. این یکی از مهمترین بایدها و نبایدهای پرورش خلاقیت در کودکان است.

۲. دادن پروژه به کودک با راهنمایی!

اسباب‌بازی‌هایی مانند لگو به بچه‌ها یاد می‌دهند که دستورالعمل‌ها را دنبال کنند، نه اینکه اختراعات جدید داشته باشند. سعی کنید بدون دستورالعمل‌های گام به گام به بچه‌ها فعالیت دهید تا بتوانند حل مسئله جدید را تمرین کنند.

۳. ارائه پروژه به کودک بدون محدودیت!

همانطور که راهنمایی زیاد بازی لگو به خلاقیت آسیب می‌زند، بوم‌های خالی نقاشی و آزادی مطلق هم همین اثر را دارند. هنگامی که هیچ محدودیتی در فرآیند خلاقیت وجود ندارد، کودک از خودراضی بار می‌آید. بچه‌ها ممکن است کمی رنگ به بوم بمالند و به جای تلاش برای ارائه ایده‌های بهتر، به سراغ اولین ایده‌ای که به ذهن می‌رسد بروند.

تعادل مناسب بین فعالیت‌های بدون ساختار و چالش‌های خلاقانه با محدودیت‌ها را بیابید تا بچه‌ها برای صرف زمان بیشتر برای تولید ایده‌های جدید انگیزه داشته باشند.

۴. سوال نپرسیدن!

وقتی از کودک سوال نمی‌پرسید، به او علامت می‌دهید که چیزی که ساخته‌ مهم‌تر از آن است که چرا آن را ساخته‌اند. اما خلاقیت مربوط به رنگ‌ها و شکل‌ها نیست! بلکه فرایند شکل‌دادن یک دیدگاه منحصربه‌فرد است.

حتما از کودک سوال بپرسید تا فرصتی برای به اشتراک گذاشتن استدلال خود داشته باشد. به جای گفتن «آفرین» از فرزندتان بخواهید که شما را از منطقی که پشت کار، بازی یا کاردستی خود داشته است، آگاه کند.

۵. ندادن بازخورد به کودک!

اگر بچه‌ها بازخورد معنی‌داری در مورد کارشان دریافت نکنند، حتی کارهای خلاقانه‌شان، در کاری که انجام داده‌اند بهتر نمی‌شوند!

بعد از اینکه کودکان روند فکری خود را توضیح دادند، به آنها بگویید که دقیقا چه کاری را به خوبی انجام داده‌اند و در کجای کار می‌توانند پیشرفت کنند.

به یاد داشته باشید ما با محافظت از آنها در برابر درک اینکه می‌توانستند بهتر عمل کنند، به آنها لطفی نمی‌کنیم؛ بنابراین مطمئن شوید که به‌اندازه دستاوردها، به زمینه‌های بهبود نیز اشاره می‌کنید.

۶. تاکید بر نتیجه کار و بی‌اهمیتی به مسیر انجام کار!

بچه شما چه قدم‌هایی برداشت؟ در این مسیر چه تصمیماتی گرفت؟ الهام او چه بوده است؟ و از چه استراتژی استفاده کرد؟ اینها خیلی مهم هستند.

به بچه‌ها کمک کنید روند انجام کار خود را اصلاح کنند؛ این به آنها در ادامه زندگی کمک خواهد کرد. اگر کودکان چیزی را به هم ریختند، شکست‌های آنها را پنهان نکنید؛ در عوض به آنها کمک کنید تا بهبود یابند. از آن لحظات به‌عنوان فرصت‌هایی برای الگوبرداری از نحوه واکنش و درس گرفتن از شکست استفاده کنید. این دقیقا یعنی همان بایدها و نبایدها در پرورش خلاقیت کودکان!

۷. ایجاد انگیزه در کودک با دادن جایزه!

جایزه‌دادن اغلب راهی عالی برای جلب‌توجه بچه‌ها به نظر می‌رسد اما راه‌حلی کوتاه‌مدت است!

برای ایجاد خلاقیت طولانی‌مدت در کودک، او نیاز به انگیزه درونی دارد. کودکان به تشویق نیاز دارند تا یک مشکل را به خاطر خود مشکل حل کنند، نه به‌عنوان وسیله‌ای برای به‌دست آوردن چیزی دیگر!

۸. نظارت شدید بر بچه‌ها!

اگر به بچه‌ها توجه باشیم و سر بکشیم، برای آنها آسان است که به جای امتحان راه‌های جدید برای مقابله با چالش، چیزی بسازند که ما را خوشحال کند. بگذارید بچه‌ها نفس بکشند! به کودکان فضایی برای کار تنهایی بدهید تا بتوانند فکر، آزمایش و کاوش کنند.

۹. برنامه‌ریزی بیش‌ازحد برای کودکان!

خلاقیت زمان می‌برد! مغز ما برای پردازش راه‌حل‌ها به آزادی و فضا نیاز دارد. به همین دلیل است که بهترین ایده‌های ما اغلب زیر دوش به فکرمان می‌رسند!

بچه‌ها برای زنده نگه‌داشتن علایق خود و ایجاد شتاب نیاز به واحدهای بزرگی از زمان آرام و برنامه‌ریزی‌نشده دارند. به‌طور انتقادی به روز کودک خود نگاه کنید و در نظر بگیرید که آیا فعالیت‌های برنامه‌ریزی‌شده زمان کافی برای بازی آرام، اکتشاف و ساختن بی‌محدودیت برای او باقی می‌گذارد یا خیر.

۱۰. گفتن «آفرین» پس از اولین تلاش کودک!

اگر پس از یک نقاشی کودکانه، کودک با سیلی از تحسین‌ها و آفرین‌ها روبرو شود، توقع پیشرفت از او داشتن سخت‌تر می‌شود. مراقب باشید که هر کاری را به‌اندازه خودش تحسین کنید! تشویق بیش‌ازحد ممکن است جلوی خلاقیت بیشتر را بگیرد.

جمع‌بندی

دانستن اهمیت خلاقیت و راهکارهای پرورش آن در کودک کافی نیست. برخی از جنبه‌های رشد و پرورش کودک نکته‌های ظریفی دارند که بسیاری از بزرگترها از آن غافل هستند. مراجعه به مشاور و روانشناس کودکان بهترین راهکار برای آشنایی بیشتر با این نکات است. در این مقاله بایدها و نبایدها در پرورش خلاقیت کودکان را شرح دادیم و دانستیم که هر راهکاری که برای پرورش خلاقیت کودک وجود دارد، نکته‌های ریزی نیز دارد که باید آن‌ها را رعایت کنیم. رعایت این نکات در پرورش خلاقیت کودک اهمیت بسیار زیادی دارند.

منابع:

https://www.psychologytoday.com/us/blog/work-your-mind/202111/the-long-lasting-benefits-of-childhood-creativity

https://afabrega.com/my-blog/the-dos-and-donts-of-creativity

https://www.ogdenclinic.com/blog/2023/august/engage-your-childs-creativity-dos-and-donts-for-/