آموزش مهارت ایجاد ارتباط چشمی با دیگران در کودکان

ارتباط چشمی با دیگران مفهومی است که معمولا فکر ما را به خود درگیر نمی‌کند و بیشتر ما از روی عادت و به طور ناخودآگاه ارتباط چشمی برقرار می‌کنیم. با این حال، ارتباط چشمی ممکن است بخش مهمی از حفظ روابط ما با دیگران باشد و لازم باشد کمی بیشتر به آن بپردازیم.

ایجاد ارتباط چشمی با دیگران برای بعضی کودکان دشوار است. به عنوان مثال، ممکن است در کودکانی که دارای اوتیسم، اضطراب، چالش‌های رفتاری یا بیش‌فعالی هستند، ایجاد ارتباط چشمی دشوارتر یا طاقت فرساتر از دیگر کودکان باشد.

در این مطلب، ابتدا به روش‌های رشد مهارت‌های اجتماعی کودکان می‌پردازیم. سپس با علت‌های اجتناب از ارتباط چشمی در کودکان آشنا می‌شویم و رابطه بین ارتباط چشمی و رشد عاطفی کودکان را مورد بررسی قرار می‌دهیم. در نهایت نیز تمرین‌ها و بازی‌هایی برای ارتقای ارتباط چشمی در کودکان ارائه می‌دهیم.

اگر کودک شما هم با دیگران ارتباط چشمی برقرار نمی‌کند یا برای این کار دچار مشکل است، این مقاله می‌تواند به شما کمک کند با علت‌های این موضوع آشنا شوید و بتوانید به کودک‌تان کنید با این مسئله روبرو شود.

رشد مهارت‌های ارتباطی در کودکان

شکل‌گیری مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی، بخشی جدایی‌ناپذیر از روند رشد کودکان است. مهارت‌های ارتباطی به کودکان کمک می‌کند با دنیای اطراف خود از طریق رشد دایره ارتباطی، مهارت‌های زبانی و همچنین زبان بدن ارتباط برقرار کنند.

مهارت‌های ارتباطی تقویت شده در کودکان، ایجاد ارتباط بین آنها و گروه همسالان را ساده‌تر می‌کند و به این ترتیب راحت‌تر دوست پیدا می‌کنند، با همکلاسی‌های خود ارتباط برقرار می‌کنند و می‌توانند در محیط‌های اجتماعی و شرایطی از این دست شرکت کنند. 

آن دسته از مهارت‌های ارتباطی‌‌ که به خوبی تقویت شده‌اند برای بهبود توانایی‌های شناختی و سلامت روان نیز بسیار مؤثر هستند.

راه‌های بسیاری برای بهبود مهارت‌های ارتباطی در کودکان وجود دارد. رشد مهارت‌های ارتباطی در کودکان از سن پایین، دارای اهمیت زیادی است؛ چرا که این مهارت‌ها در بزرگسالی موجب تقویت تعاملات اجتماعی و موفقیت هرچه بیشتر افراد می‌شود.

مطالعات نشان می‌دهد که کمبود مهارت‌های اجتماعی در کودکان منجر به نتایج نامطلوبی در بزرگسالی می‌شود که ناتوانی در ایجاد روابط دوستی، رفتار بد و ناسازگاری در مدرسه، تنهایی و مشکلات رفتاری از جمله این نتایج هستند. 

به همین دلیل است که توصیه می‌شود پرورش مهارت‌های رفتاری از سن پایین جدی گرفته شود. همکاری با دیگران، به اشتراک گذاشتن افکار و احساسات، پیروی از دستورالعمل‌ها و قوانین، برقراری تماس چشمی، رعایت آداب و اصول و درک فضای شخصی از جمله مهارت‌های مفیدی است که نشان‌دهنده رشد موفق کودک در جهان اجتماعی است.

این مقاله را هم بخوانید: راهکارهای رشد خلاقیت در کودکان را بیشتر بشناسیم

مراحل مهارت‌های ارتباطی کودکان در سنین مختلف

در مراحل مختلف رشد، کودکان نشانه‌های اجتماعی متفاوتی از خود نشان می‌دهند. برای هر سنی، مهار‌ت‌های رشد متفاوتی وجود دارد که اکثریت کودکان می‌توانند آن‌ها را نشان دهند. 

اگرچه رشد کودکان با توجه به عوامل گوناگون، می‌تواند متفاوت باشد اما مواردی وجود دارد که مشخصه گروه‌های سنی مختلف است.

• سن دو تا سه سال

در طول این بازه زمانی، کودک علاقه دارد از کودکان دیگر یا بزرگ‌ترها تقلید کند. همچنین علاقه بسیاری به ایجاد ارتباط با دیگر کودکان دارد و از دیدنشان هیجان‌زده می‌شود. در حوالی سن دو سالگی شیطنت و سرپیچی‌های کودکانه بیشتر می‌شود و به مرور که کودک به سه سالگی می‌رسد، می‌توان استقلال و بلوغ بیشتری در رفتارهای او دید. 

حدود سه سالگی کودک می‌تواند طیف متفاوتی از احساسات را نشان دهد یا نسبت به تغییر برنامه روزانه زندگی‌اش ابراز ناخشنودی کند.

• سن سه تا چهار سالگی

بین سه تا چهار سالگی کودک علاقه دارد چیزهای جدیدی تجربه کند. در بازی‌ها خلاقیت بیشتری از خود نشان می‌دهد و دوست دارد به عنوان پدر یا مادر نقش بازی کند اما ذهنیتی از این ایده ساختگی ندارد.

• سن چهار تا پنج سالگی

در این بازه زمانی، کودک علاقه دارد از دوستانش تقلید کند و به روش‌های مختلفی هم‌دلی خود را به دوستانش نشان دهد. از قوانین بیشتر پیروی می‌کند و از خود استقلال نشان می‌دهد اما ممکن است در بعضی شرایط لجاجت‌های کودکانه نشان دهد. 

کودک همچنین به جنسیت خود آگاه است به آواز و رقصیدن علاقه نشان می‌دهد و مفاهیم ساختگی را درک می‌کند.

• سن پنج تا شش سالگی

مهارت‌های ارتباطی کودک در بازه سنی پنج تا شش سالگی شامل پیروی از عادت‌ها و برنامه‌های روزمره و درک قوانین است. در این سن، کودک شوخ‌طبعی را درک می‌کند و می‌تواند علت و معلول احساساتش را توضیح دهد. 

همچنین کودک در این سن نسبت به رفتارهای خود آگاه است، می‌تواند در مکالمات به شکل واضح صحبت کند و مضمون صحبت‌های دیگران را درک می‌کند.

در این دوران از زندگی کودک می‌توانید به روش‌های مختلفی باعث رشد هرچه بیشتر مهارت‌های او شوید. به عنوان مثال، الگوی خوبی باشید، از کارهایش (هرچند کوچک) تعریف کنید و او را تشویق کنید، از طریق بازی‌ مهارت‌هایش را تقویت کنید، درک کردن عواطف و چگونگی ابرازشان را به او آموزش دهید.

علت اجتناب از ارتباط چشمی در کودکان

برای بعضی از کودکان، نوجوانان و حتی بزرگسالان برقراری ارتباط چشمی نسبت به دیگر افراد دشوارتر است. در مواجهه با چنین مواردی اولین احتمالی که به ذهن افراد خطور می‌کند ابتلا به اوتیسم است. کودکان از بازه زمانی دو تا شش ماهگی شروع به برقراری ارتباط چشمی می‌کنند. مطالعات نشان داده است کودکان مبتلا به اوتیسم، حتی در این بازه زمانی هم از ارتباط چشمی خودداری می‌کنند. اما دلایلی بسیار متنوع‌تر از اوتیسم وجود دارند که ممکن است منجر به این شود که کودکان و حتی بزرگسالان از برقراری ارتباط چشمی اجتناب کنند که در ادامه به چند مورد از این دلایل اشاره می‌کنیم.

• اضطراب اجتماعی

ممکن است کودک از برقراری ارتباط بترسد و مضطرب شود. اینکه کودک شما مهارت‌های اجتماعی ضعیفی داشته باشد یا نداند که چگونه صحبت کند، موجب تشدید اضطراب اجتماعی در او می‌شود. برای اصلاح چنین مسئله‌ای، مشورت با روانشناس کودک، بسیار مؤثر است.

• اعتماد به نفس پایین

ممکن است کودک اعتماد به نفس پایینی داشته باشد و فکر کند نباید با فرد مقابل به گفت‌‌وگو بپردازد. در چنین مواردی، کودک به زمین یا اطراف بیشتر از فرد مقابل نگاه می‌کند و بسیار کم‌حرف می‌شود.

• اختلال تمرکز

کودکانی که دارای اختلال تمرکز هستند، اغلب هنگام مکالمه مسیر نگاه خود را تغییر می‌دهند. در چنین کودکانی عوامل مختلفی می‌تواند به راحتی باعث حواس‌پرتی شود و به این ترتیب کودک نتواند نگاه خود را ثابت نگه دارد.

• مشکلات شنوایی

مشکلات شنوایی می‌تواند در تعاملات اجتماعی تأثیر بسیار زیادی داشته باشد. این دسته از مشکلات باعث سردرگمی و خجالت‌زدگی کودکان می‌شود. 

کودکان برای‌ جلوگیری از این مورد، تلاش می‌کنند با نگاه کردن به دهان شما متوجه صحبت‌هایتان شوند یا حتی ممکن است به جسمی ثابت و ساکت خیره شوند تا راحت‌تر روی صحبت‌های شما تمرکز کنند.

•  سعی در پنهان کردن احساسات

چشمان کودکان چیزهای بسیاری درباره احساسات آنها بیان می‌کنند. به همین دلیل هنگامی که کودکان دارای احساسات بسیاری هستند، ممکن است به طور ناخودآگاه از ارتباط چشمی اجتناب کنند یا حتی به مکالمه با شما نپردازند.

• درگیری فکری

گاهی اوقات در طول مکالمه حواس کودکان از موضوع اصلی پرت می‌شود که امری طبیعی است. هنگام بروز این اتفاق، کودک نگاه خود را منحرف می‌کند تا در رابطه با موضوع جدیدی که به ذهن او رسیده، با تمرکز بیشتری فکر کند!

• تمایل نداشتن به صحبت کردن

کودکان همانند بزرگسالان از زبان بدن خود برای برقراری ارتباط استفاده می‌کنند. این موضوع که کودک به جای شما، دائم به چیزهای دیگر نگاه می‌کند ممکن است نشان‌دهنده این موضوع باشد که او دیگر تمایلی برای ادامه گفت‌وگو ندارد.

• تلاش برای پنهان‌کاری و دروغ گفتن

بیشتر کودکان هنگام دروغ گفتن احساس گناه و عذاب وجدان می‌کنند و همین موجب نگران شدن آنها می‌شود. در نتیجه کودک تلاش می‌کند با شما ارتباط چشمی برقرار نکند تا شما متوجه نگرانی و اضطراب او نشوید.

این مقاله را هم بخوانید: چگونه هوش اخلاقی در کودکان را پرورش دهیم؟

رابطه بین ارتباط چشمی و رشد عاطفی در کودک

برقراری ارتباط چشمی پدیده‌ای است که باعث می‌شود افراد به خوبی قادر به پردازش شناختی چهره دیگران و درک حالات آن‌ها شوند. در حقیقت ارتباط چشمی بیانگر این است که فرد به خوبی طرف مقابل را درک می‌کند و پایه و اساس ارتباطات و تعاملات اجتماعی در انسان را فراهم می‌کند. 

همچنین مطالعات عملکردی در افراد بزرگسال نشان داده که ارتباط چشمی می‌تواند فعالیت ساختارهای شبکه اجتماعی مغز را بهبود ببخشد. از این رو، توانایی و مهارت‌های کودک در این موضوع، بیانگر چگونگی رشد عواطف اوست. 

همانطور که پیش‌تر گفتیم، مطالعات بسیاری نشان دادند که حساسیت به ارتباط چشمی از همان سنین نوزادی در انسان وجود دارد. همچنین تصویربرداری‌های عصبی نشان داده‌اند ارتباط چشمی فعالیت قشر مغز را افزایش داده و موجب می‌شود کودکان در سنین بالاتر، در تشخیص و درک احساسات و حالات افراد دیگر، مهارت بیشتری داشته باشند. 

تمرین‌های اجرایی برای ارتقای ارتباط چشمی در کودکان

با توجه به اهمیت برقرار کردن ارتباط چشمی در کودکان، لازم است روش‌هایی را که موجب تقویت این مهارت در کودکان می‌شود، بررسی کنیم.

۱. کودک را از مزایای این مهارت آگاه کنید و از او بپرسید علاقه‌ای به تقویت آن دارد یا خیر؟

به کودک توضیح دهید که برقراری ارتباط چشمی و تقویت این مهارت چه لزومی دارد، به عنوان مثال به او توضیح دهید نگاه کردن به چهره و چشمان دیگران باعث می‌شود فردی شجاع و با اعتماد به نفس به نظر برسد، احساسات دیگران را درک کند و به آنها نزدیک شود، درک بهتری از موقعیت داشته باشد و دوستی‌های قوی‌تری بسازد.

۲. تایید کنید که تقویت این مهارت سخت است؛ اما به کودک اطمینان خاطر بدهید که به او امید دارید.

اگر کودک به این قضیه آگاه باشد که برای برخی افراد برقراری ارتباط چشمی دشوار است، می‌تواند در روند تقویت این مهارت، آرامش بیشتری داشته باشد. 

برای مثال به او بگویید برخی افراد ممکن است هنگام برقراری ارتباط چشمی، احساس ناخوشایندی مانند اضطراب تجربه کنند. برخی ممکن است نتوانند برای مدتی بیشتر از چند ثانیه به برقراری ارتباط چشمی ادامه دهند و اگر این مهارت برای او سخت است، تقصیری ندارد. به او اطمینان خاطر بدهید که اگر بخواهد این مهارت را تقویت کند شما همراه او خواهید بود.

۳. انعطاف پذیر باشید

مطالعات اخیر نشان داده نگاه کردن به چهره و جزئیات صورت دیگران به مراتب ساده‌تر از برقراری ارتباط چشمی است. پس شاید بهتر باشد در ابتدا به کودک خود توصیه کنید به دهان، بینی و یا پیشانی افراد به جای چشمان آنها نگاه کند. 

برای مثال به او اطمینان خاطر بدهید که اگر نگاه کردن به پیشانی افراد به جای چشمانشان اضطراب او را کم می‌کند، اشکالی ندارد این کار را انجام دهد. 

همچنین مطمئن شوید کودک شما می‌داند نیازی نیست برای مدت زمان طولانی به چهره و یا چشمان افراد خیره شود و می‌تواند فقط در شروع و پایان برقراری ارتباط با افراد یا در اواسط صحبت‌ با آنها، ارتباط چشمی برقرار کند.

۴. الگوی مناسبی در برقراری ارتباط چشمی برای‌ کودک باشید

همانطور که قبلا اشاره شد، کودکان علاقه دارند از کار افراد بزرگ‌تر از خودشان الگوبرداری کنند. پس شاید بهتر باشد به جای آموزش کلامی، دائم با کودک ارتباط چشمی مناسب داشته باشید. 

این مورد به معنی برقراری ارتباط چشمی بیش از حد با کودک یا خیره شدن به او نیست؛ قرار نیست کودک خود را معذب کنید. تنها لازم است هنگام صحبت‌های روزمره با او یا با دیگران، ارتباط چشمی مناسب برقرار کنید تا کودک ترغیب شود از شما الگوبرداری کند.

۵. افزایش انگیزه و کاهش اضطراب کودک

تنبیه کودک یا اجبار برای برقراری ارتباط چشمی نتیجه عکس دارد. همانطور که پیش ازین گفته شد، افراد با اعتماد به نفس پایین و مضطرب، ارتباط چشمی کمی برقرار می‌کنند. اجبار در این موضوع موجب افزایش اضطراب کودک و در نتیجه کاهش ارتباط چشمی او می‌شود.

برعکس، باید کاری کنید کودک تشویق به انجام ارتباط چشمی شود و برای این کار انگیزه داشته باشد. به عنوان مثال بازی‌هایی انجام دهید که در آنها ارتباط چشمی زیادی برقرار می‌شود؛ بازی‌هایی مانند «گل یا پوچ» و «مسابقه پلک نزدن». حتی می‌توانید با لوازم مخصوص روی چهره کودک نقاشی بکشید یا بگذارید او روی صورت شما نقاشی بکشد.

از لحن دستوری استفاده نکنید. برای مثال به جای «به من نگاه کن» بهتر است چیزی شبیه به این بگویید «دوست دارم بهت مسئله‌ای رو بگم، علاقه‌ای به شنیدنش داری؟»

در این میان حواس‌تان باشد مورد اول لیست را فراموش نکنید؛ توضیح دادن فواید برقراری ارتباط چشمی بسیار مؤثر است.

۶. به آنها یادآوری کنید که ارتباط چشمی برقرار کنند

در برخی موارد، کودک مشکلی برای برقراری ارتباط چشمی ندارد و صرفا انجام این کار را فراموش‌ می‌کند. در بسیاری موارد بهتر است به جای اینکه به طور مستقیم به کودک یادآور شوید، از استراتژی‌های خلاقانه کمک بگیرید تا کودک شما خجالت‌زده نشود. 

برای مثال در جاهای مختلف خانه و روی وسایل کودک، یادداشت بگذارید. البته در این کار افراط نکنید. حتی می‌توانید یک کلیدواژه رمزی مخصوص بین خود و کودک‌تان طراحی کنید که بقیه افراد متوجه منظور شما نشوند و کودک احساس شرمندگی نکند. 

اگر فرزندتان به مدرسه یا مهدکودک می‌رود می‌توانید در زمان‌هایی که از قبل مشخص شده زنگ هشدار تنظیم کنید که با زنگ خوردن، به کودک یادآور شوید در محیط اجتماعی، ارتباط چشمی برقرار کند.

سخن پایانی

در پایان، لازم به ذکر است که رشد مهارت‌های ارتباطی در کودکان از اساسی‌ترین عوامل در شکل‌گیری هویت و توانایی‌های آنها در دنیای اطراف است. این مهارت‌ها، از توانایی ارتباط چشمی گرفته تا مهارت درک و ابراز احساسات، به کودکان کمک می‌کند در تعامل با دیگران، ایجاد روابط اجتماعی سالم و توسعه عاطفی و اجتماعی خود به شکل موفقی پیش‌بروند.

والدین و مربیان مسئولیت دارند تا این مهارت‌ها را در کودکان ایجاد و تقویت کرده و آنها را در این مسیر همراهی کنند. از سوی دیگر، به نکاتی همچون اجتناب کودکان از ارتباط چشمی توجه داشته باشند که ممکن است نشانه‌ای از مشکلات عاطفی یا رفتاری باشد و نیاز به پیگیری و پشتیبانی داشته باشد. 

 

منابع 

Helping children and teens use eye contact: does it really matter? and how to talk about it without nagging

why social skills are important for child development

۱۱ reasons a child cannot look you in the eyes

the eye contact effect: mechanism and development