چگونه هوش اخلاقی در کودکان را پرورش دهیم؟

شاید نگاه بیشتر ما به هوش، همان استعداد ریاضی باشد. در حالی که هوش‌های چندگانه‌ای وجود دارند که نه تنها به رشد فردی کمک می‌کنند، بلکه باعث رشد اجتماعی در کودکان می‌شوند. 

هوش اخلاقی یکی از انواع هوش‌های اجتماعی است که از کودکی باید مورد توجه قرار بگیرد. 

اما هوش اخلاقی چیست و چه فاکتورهایی را شامل می‌شود؟ برای پرورش هوش اخلاقی در کودکان به عنوان والدین یا معلم چه کارهایی را باید انجام دهیم؟ چه نکاتی را در تقویت هوش اخلاقی رعایت کنیم؟

در این مقاله ضمن پاسخ به این سوال کتاب‌هایی که در زمینه هوش اخلاقی کاربردی هستند را به شما معرفی خواهیم کرد.

هوش اخلاقی چیست؟

هوش اخلاقی ظرفیت شناخت درست از نادرست و رفتار بر اساس ارزشی است که به درستی آن اعتقاد داریم. 

هوش اخلاقی در کودکان، یک توانایی است که می‌تواند با تمرین بیشتر، تقویت شود و توسعه پیدا کند. در واقع این هوش قابل آموزش و یادگیری است و می‌توان آن را از دوران کودکی مورد توجه قرار داد و تقویت کرد.

هوش اخلاقی در کودکان نیروی محرکه هوش‌های دیگر است و به سه حوزه مختلف یعنی شناختی، عاطفی و مادرزادی، تقسیم می‌شود که در آموزش باید به آن توجه کرد. 

• حوزه شناختی مربوط به آموزش درست از غلط است. 
• حوزه عاطفی، به معنی اثربخشی از طریق احساس دانستن چگونگی پاسخ به یک مشکل است. 
• بخش مادرزادی هوش هم به هدف‌گذاری، اقدام و پشتکار مربوط است.

هفت فضیلت هوش اخلاقی در کودکان

میشل بوربا با نوشتن کتابی به نام «هوش اخلاقی؛ هفت فضیلت ضروری که به بچه‌ها انجام کار درست را می‌آموزد» ایده‌هایی در مورد پرورش این هوش، توضیح می‌دهد.

این فضیلت‌ها شامل یادگیری در مورد احترام، همدلی، وجدان، خویشتن داری، انصاف، مهربانی و بردباری است.

• همدلی: به نگرانی و احساسات دیگران توجه کرده و نسبت به آن‌ها واکنش درست و منطقی بروز دهیم.
• وجدان: راه درست و شایسته را تشخیص بدهیم و رفتارهای خود را بر این اساس تنظیم کنیم. حتی اگر عاملی بیرونی برای مجبور کردن ما وجود نداشته باشد.
• خویشتن‌داری: افکار و اعمال خود را به گونه ای تنظیم کنیم که اگر عاملی از درون یا بیرون ما را وادار به رفتاری کند که احساس می‌کنیم درست نیست، آن را انجام ندهیم.
• احترام: رفتار ملایم و مؤدبانه با دیگران نشان‌دهنده این واقعیت است که ما برای دیگران ارزش قائلیم.
• مهربانی: در مورد رفاه و احساس دیگران بی‌تفاوت نباشیم و حداقل در مورد آن ابراز نگرانی کنیم.
• بردباری: احترام به حیثیت و حقوق همه مردم حتی کسانی که عقاید و رفتارشان با آن‌ها متفاوت است.
• انصاف: انتخاب آزاداندیشی و رفتار عادلانه و منصفانه در شرایط مختلف، حتی زمانی که شرایط به نفع ما نباشد.

وجدان درونی همان صدای کوچک درون ذهن است که می‌گوید اعمال ما درست یا غلط هستند. وجدان سنگ بنای هوش اخلاقی در کودکان است و رشد آن، هدف بیشتر والدین است. برای اینکه کودکان بر اساس غریزه خود، عمل خوب را بیاموزند به الگوهای خوب نیاز دارند زیرا بسیاری از چیزهایی که یاد می‌گیرند به طور ناخودآگاه اتفاق می‌افتد.

پرورش هوش اخلاقی در کودکان

برای پرورش هوش اخلاقی در کودکان باید رفتارهای درست را در خود نهادینه کرده و نسبت به آن‌ها پایبند باشید. بعضی از این ویژگی و رفتارها عبارت‌اند از:

• صداقت اصل کلیدی است. صداقت یعنی آنچه را که می‌دانیم بر اساس باورها و ارزش‌هایمان درست است، انجام دهیم. حقیقت را بگویید؛ به عنوان الگو برای کودکان، گفتن حقیقت مهم است. اگر اشتباه کردید، آن را بپذیرید. اگر پاسخ سوالی را نمی‌دانید، آن را اعتراف کنید. 
• به وعده های خود عمل کنید؛ همه این جمله را شنیده‌اند که «مرد است و قول‌اش!» اگر قول خود را زیر پا بگذارید، اعتماد کودکتان را از دست می‌دهید. جلب اعتماد کودک پس از شکسته شدن آن بسیار دشوارتر از جلب اعتماد اولیه است. 
• مسئولیت‌پذیری را تمرین کنید؛ یکی دیگر از عناصر کلیدی هوش اخلاقی در کودکان، مسئولیت پذیری در قبال اعمال خود و پیامدهای آن است. در جامعه امروز انگار همه حق دارند اما هیچ کس مسئولیتی ندارد. یکی از مهم‌ترین مثال‌ها برای کودکان این است که وقتی از او می‌پرسیم چرا نمره کمی گرفتی، می‌گوید: «معلم نمره نداد!» در حالی که مسئولیتی برای درس خواندن خود در نظر نمی‌گیرد.
• پاسخگو بودن به جای سرزنش؛ اگر فرزند شما کار اشتباهی انجام دهد، به جای اینکه او را سرزنش کنید، خیلی منطقی با او صحبت کرده و دلیل کارش را بپرسید و به او اجازه دهید از خودش دفاع کند و دلایلش را برای شما توضیح دهد. 

نکات مهم هوش اخلاقی در تربیت کودکان

خانه همیشه بهترین مدرسه برای آموزش شخصیت است و تربیت فرزندان با شخصیت یکی از وظایف اصلی والدین است. تربیتی که باید در زمینه‌های مختلف صورت بگیرد. 

اینجا چند نکته تربیتی برای تقویت هوش اخلاقی در کودکان را بیان می‌کنیم: 

۱- متعهد بودن به تربیت فرزند اخلاقی 

چقدر برای شما مهم است که یک فرزند با اخلاق تربیت کنید؟ پرسیدن این سوال بسیار مهم است زیرا تحقیقات نشان می‌دهد والدینی که احساس می‌کنند، بچه‌هایشان افراد خوبی هستند معمولا موفق می‌شوند. به این دلیل که آن‌ها خود را به این تلاش متعهد کردند. 

۲- شناخت باورهای و به اشتراک گذاشتن آن‌ها با فرزندان

قبل از اینکه بتوانید یک فرزند با اخلاق تربیت کنید، باید در مورد باورهای خود صریح باشید. زمانی را برای فکر کردن به ارزش‌های خود اختصاص دهید سپس با توضیح اینکه چرا چنین احساسی دارید، آن‌ها را به فرزندان خود منتقل کنید. این کار به تربیت صحیح هوش اخلاقی در کودکان کمک زیادی می‌کند.

مثلا تصور کنید که ۳۰ سال آینده است و فرزندان شما بزرگ شده‌اند. اکنون به فرزندان بزرگسال خود نگاه می‌کنید. می‌خواهید کدام ویژگی‌های شخصیتی را از دوران کودکی خود درونی کرده باشند؟

۳- نمونه اخلاقی درخشان بودن

والدین اولین و قدرتمندترین معلمان اخلاقی فرزندانشان هستند. بنابراین مطمئن شوید رفتارهای اخلاقی که فرزندانتان از شما می‌گیرند، رفتارهایی هستند که شما می‌خواهید آن‌ها را داشته باشند. برای رشد هوش اخلاقی در کودکان خود، سعی کنید زندگی‌تان را نمونه‌ای زنده از رفتار اخلاقی خوب برای فرزندتان بسازید.

۴- استفاده از لحظات قابل آموزش 

بهترین لحظات تدریس، آن‌هایی نیستند که برنامه‌ریزی شده باشند بلکه زمان‌هایی هستند که به‌طور غیرمنتظره‌ای اتفاق می‌افتند. از این فرصت‌ها استفاده کنید زیرا به فرزندان شما کمک می‌کنند تا باورهای اخلاقی محکمی داشته باشند که به هدایت رفتار آن‌ها در بقیه عمر کمک می‌کند. 

برنامه‌های تلویزیونی، فیلم‌ها، روزنامه‌ها و ادبیات مملو از مسائل اخلاقی و همچنین لحظات روزانه هستند. شما می توانید از آن‌ها برای بحث در مورد باورهای خود با فرزندان خود استفاده کنید، اما در صورتی که ارزش‌های خود را بشناسید.

۵-استفاده از انضباط به عنوان یک درس اخلاقی 

نانسی آیزنبرگ، نویسنده کتاب «کودک دلسوز»، می‌گوید که یکی از بهترین شیوه‌های شخصیت‌سازی و تقویت هوش اخلاقی در کودکان، این است که به تأثیر رفتار کودک بر طرف مقابل اشاره کنیم. انجام این کار باعث افزایش رشد اخلاقی کودک و همچنین رفتارهای اجتماعی او می‌شود و حتی در کودکان بسیار کوچک نیز موثر است.

مثلا یکی از اسباب‌بازی‌های مورد علاقه فرزندتان را بردارید، پس از «دزدیدن» اسباب بازی، از کودک خود بپرسید: «اگر کسی واقعاً آن اسباب بازی را از شما بدزدد، چه احساسی خواهید داشت؟ آیا عادلانه خواهد بود؟ چرا که نه؟»

نظم و انضباط مؤثر باعث می‌شود که کودک نه تنها دلیل اشتباه بودن رفتارش را تشخیص دهد، بلکه بداند برای موقعیت بعد چه کاری باید انجام دهد. 

استفاده از سؤالات درست، به بچه‌ها کمک می‌کند تا توانایی خود را برای گرفتن دیدگاه دیگران و درک عواقب رفتار آن‌ها را افزایش دهند. بنابراین به کودک کمک کنید، فکر کند: «آیا این کار درستی بود؟ دفعه بعد چیکار کنم؟» به این ترتیب فرزندان شما از اشتباهات خود درس می‌گیرند و از نظر اخلاقی رشد می کنند.

۶- داشتن انتظار رفتار اخلاقی از فرزندان

بدیهی‌ست کودکانی که اخلاقی رفتار می‌کنند، والدینی دارند که از آن‌ها چنین انتظاری هم دارند. استانداردی را برای رفتار فرزندان تعیین کنید و به آن‌ها اجازه دهید، بدون هیچ شرایطی مشخص کنند که شما برای چه چیزی ارزش قائل هستید. معیارهای اخلاقی خود را به آن‌ها بگویید، در مورد آن‌ها گفتگو کنید سپس به طور مداوم این کار را انجام دهید تا زمانی که این معیارها، قوانین فرزندان شما شوند. این کار باعث می‌شود هوش اخلاقی در کودکان شما از سنین کم نهادینه شود.

از فرزندان خود بپرسید: «ما از کدام ارزش‌ها در خانواده خود دفاع می کنیم؟ چه چیزی برای ما در خانه اهمیت بیشتری دارد؟»

نکته: اگر بچه‌های شما فوراً آن ارزش‌ها را بیان نمی‌کنند، ممکن است به این معنا باشد که شما به اندازه کافی الگوسازی نکرده و با آن‌ها گفتگو نمی‌کنید.

۷- فکر کردن در مورد تأثیرات رفتارها

محققان می‌گویند یکی از بهترین شیوه‌ها برای رشد هوش اخلاقی در کودکان، این است که به تأثیر رفتار کودک بر شخص مقابل اشاره کنیم. استفاده مداوم از سوال در زمینه مناسب می‌تواند رشد اخلاقی کودک را تقویت کند: «ببین، تو باعث شدی او گریه کند» یا احساسات قربانی را برجسته کنید «حالا او احساس بدی دارد». ترفند این است که به فرزندتان کمک کنید تصور کند قرار گرفتن در جای قربانی چگونه خواهد بود، بنابراین او نسبت به تأثیر رفتار بر دیگران حساس‌تر می‌شود.

۸- تقویت رفتارهای اخلاقی

یکی از ساده‌ترین راه‌ها برای کمک به بچه‌ها در یادگیری رفتارهای جدید و همچنین پرورش هوش اخلاقی در کودکان، تقویت رفتار به‌هنگام وقوع در یک چارچوب تعریف شده است! بنابراین عمداً موقعیت را شبیه‌سازی کرده و رفتار  کودک خود را ببینید. حالا رفتار خوب آن‌ها را با توصیف کارهایی که درست انجام دادند، تشویق کنید. 

آخرین باری که از هر یک از فرزندان خود به خاطر نشان دادن شخصیت خوب خود تمجید کردید، چه زمانی بوده؟ آیا کاری انجام می‌دهید تا فرزندانتان بفهمند که می‌خواهید از نظر تحصیلی موفق شوند و همچنین انسان‌های خوبی باشند؟

۹- اولویت قرار دادن ارزش‌های اخلاقی و شخصیت خوب را روزانه 

بچه‌ها خوب بودن را از خواندن کتاب‌های درسی نمی‌آموزند بلکه از مشاهده یا انجام کارهای خوب یاد می‌گیرند. فرزندان خود را تشویق کنید تا برای ایجاد تغییر در دنیای خود، دست دراز کنند. 

بچه‌ها با گنجاندن اصول اخلاقی در زندگی روزمره‌شان و از آن خود کردنشان، کمتر و کمتر به راهنمایی بزرگسالان وابسته می‌شوند و این به معنای رشد هوش اخلاقی در کودکان است و تنها در صورتی اتفاق می‌افتد که والدین بارها و بارها بر اهمیت اخلاق انتخابی خود تأکید کنند و فرزندان با راهنمایی آن‌ها، رفتارهای اخلاقی را انجام دهند.

۱۰- استفاده از یک قانون طلایی 

این قانون طلایی را به فرزندتان بیاموزید که قرن‌ها، تمدن‌های بسیاری را ساخته است: «با دیگران آن‌گونه رفتار کن که می‌خواهی با تو رفتار کنند». به فرزندان خود یادآوری کنید که قبل از هرکاری از خود بپرسند: «آیا می‌خواهم کسی با من اینطور رفتار کند؟» سؤالات درست در مورد ایجاد همدلی به کودکان کمک می‌کند تا در مورد رفتار خود و عواقبی که عمل بر دیگران دارد فکر کنند. 

۱۱- آموزش بازنگری در رفتار را به کودکان 

به کودک خود اجازه دهید تا در مورد اعمال، نگرش‌ها و رفتار خود تأمل کند. این کار وجدان را بیدار می‌کند و به تجزیه و تحلیل اینکه چه چیزی اشتباه است و چه چیزی درست است، کمک می‌کند.

۱۲- پرورش عادت به خواندن را در خود 

داستان‌های اخلاقی و کلاسیک به شکل‌گیری شخصیت کودک شما کمک می‌کند. مطالعه را به کودک خود هم یاد بدهید تا عادت خواندن زودتر در آن‌ها نهادینه شود.

معرفی کتاب کاربردی برای رشد هوش اخلاقی در کودکان

در بخش‌های مختلف، چند کتابی که در رابطه با هوش اخلاقی در کودکان نوشته شده‌اند را به شما معرفی کردیم. کتاب‌هایی که می‌تواند به عنوان والدین یا معلم برای شما کاربردی باشند و نحوه درست پرورش هوش اخلاقی در کودکان و نکاتی که به آن‌ها نیاز دارید را بیان کنند. 

مهم‌ترین کتابی که به زیر و بم هوش اخلاقی و نکته‌های کاربردی آن اشاره کرده که چندین بار به فارسی ترجمه شده و به چاپ رسیده «کلیدهای پرورش هوش اخلاقی در کودکان و نوجوانان» (هفت فضیلت هوش اخلاقی در پرورش کودکان و نوجوانان) – نوشته میلش بوربا است.

از دیگر کتاب‌هایی که در این زمینه به شما کمک می‌کند، می‌توان به کتاب «هوش اخلاقی؛ پنج اصل برای گره گشایی از دشوارترین مشکلات در محل کار و فراتر از آن»- نوشته برونس واینستین اشاره کرد.

مهم‌ترین نکات هوش اخلاقی در کودکان

• هوش فراتر از تصور رایجی که فقط آن را مربوط به استعدادهای کودکان در حل تمرین‌های ریاضی می‌داند، است. در واقع هوش بخش‌های مختلفی دارد که شامل هوش اجتماعی، هوش اخلاقی و غیره می‌شود.
• هوش اخلاقی در کودکان شامل چند مولفه اصلی یعنی احترام، همدلی، وجدان، خویشتن داری، انصاف، مهربانی و بردباری است.
• این ویژگی به رشد کودکان در روابط اجتماعی کمک زیادی می‌کند و از سنین کودکی قابل رشد و توسعه است تا درک درستی از رفتار و عملکردهای خود و دیگران داشته باشند.